شگرد شناس شعر نو

(علی مسعودی نیا)

در تاریخ شعر نوین ایران ، اندک اند کسانی که بتوان آنها را شایسته عنوان «منتقد حرفه ای» دانست . علت این امر ـ جدا از فقر تولید اندیشه در کشورمان ـ شاید بر می گردد به عواملی که همواره بیرون از حیطه شعر، آن را تحت تاثیر قرار داده است . عواملی چون گروه گرایی ، سیاست زدگی ، تنگ نظری های مطبوعات و دست اندرکاران صنعت نشر ، سانسور و... همواره باعث شده اند تا معیار سنجش شعر ، چیزی به جز شعر باشد و یقیناً کاربران این معیارها را نمی توان ذیل عنوان «منتقد حرفه ای» جای داد. حاصل این رویکرد همین اپیدمی «ریویونویسی» میان شاعران (ونه منتقدان» امروز است . که همه را به همنشینی القاب ملوکانه «شاعر و منتقد گرامی » مفتخر کرده است و عملا تاثیرش بر جریان شعر معاصر چیزی حول و حوش هیچ است !

نقدهای «محمد حقوقی» اگر چه هرگز از منظر روش شناختی ، به سمت تکوین یک نظریه ادبی بومی ـ یا همانند آنچه «براهنی» انجام می دهد ـ تعریف پذیر ساختن شعر نوین ما بر پایه نظریات ادبی غرب توأم با مروری بر بنیان های شعر کلاسیک نیست ، اما می کوشد که نقطه همرسی و پیوند گونه مذکور با خوانشی نسبتاً ذوقی باشدکه محصول اش نوعی نقد عملی یا کاربردی است . از این رو او بیش از آنکه بخواهد یک بوتیقا شناس و تئوریسین درشعر ایران جلوه کند ، در هیات یک شارح و ریتوریسین ظاهر می شود. نمونه بارز این رویکرد را می توان هم در مجموعه کتاب های «شعر زمان ما» دید و هم در «شعر نو از آغاز تا به امروز» . در حقیقت اگر «براهنی» در برهه ای می کوشد تا با فراروی از مبانی استیلیزه شعر پیش خود ، نشان دهد که چرا شاعر نیمایی نیست ، عمده مساعی «حقوقی» در این است که نشان بدهد، کدامیک از شاعران نوپرداز از نیمایی تر هستند و در این راه حتی به نوعی ارزش داوری انتزاعی می رسد که در آن چند شاعر را انتخاب می کند و به آنها بر اساس معیار های ادبی خویش امتیاز می دهد. این معیارها را از آن رو انتزاعی خواندم که نمی شود تعریف کامل و جامعی برایشان ارائه کرد و بیشتر نوعی ترمینولوژی ذهنی هستند که از بن مایه های نقد ذوقی در نوشتار «حقوقی» سرچشمه می گیرند. معیارهایی چون جوهر شعر ، پشتوانه فرهنگی ، معاصر بودن ، حرفه ای بودن ، تاثیر گذاری و شعرهای موفق که مبنای داوری وی در این امتیاز بندی هستند ، نمی توانند به عنوان یک شاخص مطلق توسط سایر منتقدین به کار بسته شوند ،  بیش از حد تفسیر پذیر به نظر می آیند . مثلاً ممکن است جوهر شعر برای هر خواننده ای معنا و تعریف خاص خود را داشته باشدو بر این اساس ، امتیازی که هر خواننده به وجود این خصیصه در شعر شاعران مختلف خواهد داد، می تواند کلامتفاوت از سلیقه «حقوقی» باشد.

اما آنچه نام «حقوقی» را در تاریخ نقد ما ماندنی می کند ، به گمان من ، شرح نویسی و مهارت او در کالبدشکافی شعر است . اگر چه رویکرد رمزگشایانه او در این حیطه ، کمتر وارد دایره هرمنوتیک و تعابیر مضمونی می شود ، اما در عوض با نگاهی مدرن می کوشد تا مصالح موجود در ساختمان شعر را بر اساس جهان واره پیشنهادی آن شعر محک بزند و واکاوی کند و برای خواننده شرح دهد که این ساختمان (و نه ساختار به معنای نقد نویی اش) چگونه بنا نهاده شده است و شاعر چه درایت ها یا کاستی هایی در بر پا کردن این عمارت داشته است . از این روست که به نظرم «حقوقی» را می توان ماهرترین «شگردشناس » شعر امروز ایران دانست . آگاهی و اشراف او بر شعر ، در همین منش شگرد شناسانه است که مجال بروز می یابد و بخش عمده ای از گفته ها و نوشته هایش در این حیطه را پذیرفتنی جلوه می دهد. برای مثال می توان رجوع کرد به فرمول بندی پیشنهادی اش در موخره ای که بر گزینه شعر «فروغ فرخزاد» نوشته است و در آن فرایند تولید شعر را به پنج مرحله «ارزشی» تقسیم کرده است. بی تردید رویکردی از این دست به مراتب می تواند کارآمدتر و راه گشاتر از انشانویسی من نوعی در باب شاعران و شعرهایشان باشد . چرا که به هر حال گامی است شناخت شناسانه و مفید برای گسترش بخشیدن به دامنه نگاه اهالی جدی شعر. هر چند که انگار کمتر کسی این روزها دل و حوصله چنین دقت هایی را دارد و همه ترجیح می دهند که نقد هم مانند سایر کالاهای فرهنگی و غیر فرهنگی به صورت حاضری و کنسروی تهیه و لابد در اسرع وقت طبخ و میل شود!